Urząd Regulacji Energetyki 3.9 Proces taryfowania przedsiębiorstw energetycznych prowadzących działalność gospodarczą w oparciu o majątek restrukturyzowanego górnictwa i hutnictwa w katowickim Południowym Oddziale Terenowym - Ciepłownictwo - stan, taryfowanie, problemy -

Regionalna specyfika przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą w zakresie zaopatrzenia w ciepło i energię elektryczną przejawia się głównie poprzez wzajemne powiązania ze spółkami węglowymi oraz spółkami restrukturyzacji kopalń, utworzonymi w wyniku realizacji zapisów Korekty Rządowego Programu Reformy Górnictwa Węgla Kamiennego w Polsce w latach 1998-2002. W ramach procesu restrukturyzacji górnictwa (mającego m.in. na celu likwidację nierentownych kopalń, zagospodarowanie majątku spółek węglowych i likwidowanych kopalń), wyodrębnione zostały przedsiębiorstwa energetyczne działające na bazie majątku dzierżawionego bądź przekazywanego przez kopalnie w formie aportów. Przedsiębiorstwa te zostały zorganizowane przeważnie w formie spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, a spółki węglowe oraz spółki restrukturyzacji kopalń stały się ich głównymi udziałowcami.

Udział przedsiębiorstw energetycznych prowadzących działalność w oparciu o majątek górnictwa stanowi ok. 28% rynku ciepła wytwarzanego w województwie śląskim, przy czym na 22 przedsiębiorstwa tylko 3 spółki węglowe prowadzą tą działalność we własnym imieniu. Obecnie jedynie trzy przedsiębiorstwa energetyczne nie posiadają zatwierdzonej taryfy dla ciepła. Należy zaznaczyć, iż aktualnie prowadzone jest postępowanie o zatwierdzenie taryfy jednego z przedsiębiorstw, drugie wystąpiło o cofnięcie koncesji czyli zaprzestało prowadzenia działalności gospodarczej, natomiast w trzecim przedsiębiorstwie dokonywane są zmiany własnościowe. Podstawowymi odbiorcami ciepła wytwarzanego w tych przedsiębiorstwach są odbiorcy związani ze strukturami kopalnianymi (wykorzystujący ciepło na potrzeby technologiczne bądź komunalne), natomiast pozostali odbiorcy (przemysłowi i komunalni) stanowią na ogół mniejszościowy udział w wolumenie całkowitej sprzedaży.

Wpływ sektora górniczego na koncesjonowaną działalność przedsiębiorstw energetycznych niejednokrotnie utrudnia racjonalną gospodarkę paliwowo-energetyczną tych podmiotów. Z jednej strony, przestarzała pokopalniana infrastruktura energetyczna znacząco podnosi koszty działalności przede wszystkim poprzez: niską sprawność procesów energetycznych, przewymiarowanie źródeł ciepła oraz sieci ciepłowniczych, zachodzi zatem konieczność prowadzenia szerokiego zakresu prac remontowo-modernizacyjnych. Równocześnie układy zbiorowe zawarte w górnictwie, gwarantujące w procesie restrukturyzacji osłony socjalne dla pracowników, przyczyniły się do przerostu zatrudnienia w przedsiębiorstwach energetycznych oraz stosunkowo wysokiego poziomu wynagrodzeń.

Szczególnym utrudnieniem dla przedsiębiorstw energetycznych przejmujących działalność po spółkach restrukturyzacji kopalń, których celem statutowym była likwidacja kopalń, jest konsekwencja prowadzenia przez poprzednika działalności związanej z zaopatrzeniem w ciepło bez uzyskania koncesji i kreowanie polityki cenowej podmiotu niezapewniającej pokrycia rzeczywiście ponoszonych kosztów. Fakt ten powoduje przerzucenie skutków finansowych dojścia do realnego poziomu opłat za ciepło, stosowanych wobec odbiorców, w całości na przedsiębiorstwo energetyczne.

Z drugiej strony, spółki węglowe i spółki restrukturyzacji kopalń, będące właścicielami przedsiębiorstw energetycznych są również głównymi odbiorcami ciepła. Niejednokrotnie niektóre z nich nie uiszczają rachunków za dostarczone media bądź płacą je nieterminowo, przez co powodują zablokowanie środków obrotowych przedsiębiorstw energetycznych, pogorszenie płynności finansowej i uniemożliwiają niekiedy dalsze ich funkcjonowanie. Równocześnie należy zwrócić uwagę, iż zaległości płatnicze górnictwa dotykają nie tylko przedsiębiorstw energetycznych wywodzących się z tego sektora, ale również dużych dystrybutorów energii cieplnej na terenie województwa śląskiego. Klasycznym przykładem jest przedsiębiorstwo energetyki cieplnej o 21% udziale sprzedaży ciepła dla struktur kopalnianych w globalnym bilansie sprzedaży, dla którego kwota zaległych należności stanowi ok. 10% całkowitych przychodów i zagraża bezpieczeństwu dalszego funkcjonowania przedsiębiorstwa.

Kolejny aspekt rynku ciepłowniczego uwarunkowany przez górnictwo związany jest z ograniczeniem wydobycia węgla poprzez zmniejszenie ilości eksploatowanych wyrobisk i koncentrację wydobycia węgla kamiennego, a co za tym idzie drastycznym spadkiem zapotrzebowania na ciepło przeznaczone do ogrzewania szybów, budynków nadszybia i łaźni oraz zapotrzebowania na energię elektryczną, niezbędną do produkcji sprężonego powietrza oraz utrzymania ruchu maszyn górniczych. W najgorszej sytuacji znalazły się przedsiębiorstwa energetyczne wcześniej wyłonione z kopalń, które obecnie uległy likwidacji. W strukturze sprzedaży ciepła kopalnie i podmioty gospodarcze utworzone na ich majątku odbierały przeważającą ilość ciepła. Pozostali odbiorcy (osiedla mieszkaniowe i inne podmioty gospodarcze nie wywodzące się z górnictwa) stanowili niewielką część zewnętrznych odbiorców ciepła.

Negatywnym przykładem takiego stanu może być przedsiębiorstwo energetyczne utworzone na bazie majątku pokopalnianego, wytwarzające ciepło w skojarzeniu z energią elektryczną, w źródle o mocy zainstalowanej na poziomie 100 MW. W wyniku likwidacji kopalni, tj. głównego odbiorcy mediów energetycznych – nastąpiło:

Z uwagi na drastyczny spadek sprzedaży i wobec braku technicznych możliwości w krótkim czasie zmiany dostawcy ciepła, po kilkumiesięcznym okresie obowiązywania taryfy dla ciepła, konieczne było dokonanie jej zmiany. Na powyższe skutki spadku sprzedaży ciepła nałożyło się wcześniej opisane zjawisko zalegania z opłatami za ciepło i energię elektryczną przez podmiot wyłoniony w ramach restrukturyzacji górnictwa, będący jednocześnie współwłaścicielem omawianego przedsiębiorstwa energetycznego. Zaległości osiągnęły równowartość 36% przychodów tego przedsiębiorstwa z działalności energetycznej w 2001 r. i doprowadziło to do problemów w regulowaniu należności przez samo przedsiębiorstwo, szczególnie w stosunku do spółki dystrybucyjnej energii elektrycznej. Podejmowane próby przekazania udziałów na rzecz wierzyciela lub innego majątku będącego w dyspozycji spółki restrukturyzacyjnej nie dały efektu. Wobec powyższego nastąpiło zagrożenie dalszej działalności przedsiębiorstwa energetycznego. W tej sytuacji Południowy Oddział Terenowy URE podjął działania mobilizujące zainteresowane strony tj. przedsiębiorstwo, spółkę restrukturyzacji kopalń (główny udziałowiec), zarząd gminy do wypracowania sposobu rozwiązania problemu. Ponadto zorganizowano spotkanie przy udziale władz gminy oraz przedstawicieli jednego z głównych odbiorców komunalnych, na którym zwrócono uwagę władz gminy na obowiązki wynikające z art. 18 i 19 ustawy – Prawo energetyczne oraz wskazano możliwości skorzystania z pobliskich źródeł ciepła, celem zaopatrzenia rejonu zasilanego dotychczas z omawianego przedsiębiorstwa energetycznego.

Pomimo opisanych działań podjęto decyzję (na mocy uchwały Zgromadzenia Wspólników) o likwidacji przedsiębiorstwa energetycznego.

Innym przykładem jest przedsiębiorstwo prowadzące działalność w oparciu o majątek zlikwidowanej kopalni, dzierżawiony od właściciela, którym jest spółka restrukturyzacji kopalń. Brak własnej bazy majątkowej jest m.in. przyczyną trudności w zaciąganiu kredytów krótko i długo-terminowych, co powoduje występowanie okresowego pogorszenia płynności finansowej oraz ograniczony dostęp do środków na modernizację źródła. Negatywny wpływ powiązań ze strukturami kopalnianymi uwidacznia się poprzez drastyczny spadek sprzedaży ciepła w ciągu ostatnich dwóch lat z 177 000 do 77 000 GJ, czyli aż o 56%, oraz zamówionej mocy cieplnej z 21 do 14 MW, czyli o 33%. Pomimo podjęcia przez przedsiębiorstwo szeregu działań obniżających koszty, nastąpił wzrost średniej jednoskładnikowej ceny ciepła dla odbiorców (łącznie z przesyłaniem) z 19,18 zł/GJ do 28,74 zł/GJ. Jednocześnie z uwagi na ochronę interesów odbiorców, w trakcie postępowania administracyjnego ograniczono poziom opłat wnioskowanych przez przedsiębiorstwo, umożliwiając stopniowe dochodzenie do cen wynikających z realiów eksploatacyjnych.

Korzystniej sytuacja przedstawia się w przedsiębiorstwach energetycznych bazujących na majątku działających kopalń, ze znaczącym udziałem sprzedaży ciepła również innym przedsiębiorstwom ciepłowniczym.

Przykładem jest tu przedsiębiorstwo działające w oparciu o majątek energetyczny wywodzący się z całego holdingu węglowego, które wytwarza ciepło w 20 własnych źródłach i przesyła je do odbiorców. Gwarancją w miarę stabilnej sytuacji przedsiębiorstwa jest stały odbiór ciepła przez pracujące kopalnie. Natomiast spadek sprzedaży ciepła (o ok. 20%) wynikający z racjonalizacji zużycia, warunków atmosferycznych, bądź rezygnacji niektórych odbiorców ciepła, mieści się w granicach charakterystycznych dla całego sektora ciepłowniczego. Jednocześnie obniżenie przychodów ze sprzedaży ciepła wytworzonego w jednym źródle ciepła może być zrekompensowane wzrostem sprzedaży w innym źródle. W związku z tym przedsiębiorstwo posiada techniczno-ekonomiczne warunki umożliwiające generowanie środków na realizację działań inwestycyjnych, racjonalizujących jego działalność, w zakresie źródeł ciepła jak i sieci ciepłowniczych. Celem budowy nowych jednostek kotłowych jest poprawa sprawności wytwarzania ciepła wskutek zastąpienia w okresie letnim kotłów dużej mocy, pracujących przy niskim obciążeniu, wysokosprawnymi kotłami małej mocy, dopasowanymi do mniejszego w tym okresie zapotrzebowania na ciepło. Równocześnie należy zaznaczyć, iż obecna średnia jednoskładnikowa cena ciepła sprzedawanego przez to przedsiębiorstwo bezpośrednio ze źródła wynosi 21,88 zł/GJ, a łącznie z przesyłaniem 25,14 zł/GJ i jest jedną z niższych na terenie województwa śląskiego. Poziom cen stosowanych przez przedsiębiorstwo jest konsekwencją wyżej opisanych czynników oraz działań POT URE w trakcie postępowania taryfowego, mających na celu dostosowanie cen i stawek opłat do możliwości podniesienia efektywności funkcjonowania tego przedsiębiorstwa.

Relacje pomiędzy przedsiębiorstwami energetycznymi a sektorem górniczym w znaczącym stopniu komplikują przebieg postępowań administracyjnych w sprawie zatwierdzenia taryf dla ciepła. Naturalna sprzeczność interesów dostawców i odbiorców powoduje ogromne trudności w wywiązaniu się przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki z ustawowego obowiązku, a mianowicie zapewnienia pokrycia uzasadnionych kosztów działalności przedsiębiorstw energetycznych oraz ochrony interesów odbiorców przed nieuzasadnionym poziomem cen. Podane przykłady dowodzą, że niejednokrotnie istniało zagrożenie bezpieczeństwa w zakresie dostaw ciepła. Pomimo funkcjonowania przedsiębiorstw energetycznych w tych realiach, w większości przypadków działania Prezesa URE przynoszą spodziewane efekty dla odbiorców w postaci poziomu opłat za ciepło nieodbiegającego od średniej dla całego województwa śląskiego. Ze względu na fakt, iż proces restrukturyzacji górnictwa jest procesem ciągłym, w kolejnych latach może wystąpić nasilenie zjawisk związanych z dalszym obniżaniem odbioru ciepła wytwarzanego w źródłach pokopalnianych. W perspektywie najbliższych lat może to doprowadzić do wzrostu cen ciepła wytwarzanego w tych źródłach powyżej średniej dla całego województwa śląskiego.

Procesy restrukturyzacji dokonują się również w hutnictwie, przy czym w porównaniu z górnictwem rozpoczęły się one znacznie później i do tej pory znacząca część hut, prowadzących wcześniej działalność w zakresie zaopatrzenia w ciepło, w dalszym ciągu prowadzi tę działalność we własnym imieniu tj. 9 hut na łączną ilość 17 podmiotów. Udział ciepła wytworzonego w województwie śląskim przez przedsiębiorstwa hutnicze bądź przedsiębiorstwa energetyczne z nich wyłonione wynosi ok. 11%, w tym 3 największe przedsiębiorstwa stanowią ok. 88% tego udziału i wytwarzają ciepło w skojarzeniu z energią elektryczną w elektrociepłowniach. Przedsiębiorstwa te powstały w wyniku działań restrukturyzacyjnych z zamiarem przejęcia działalności energetycznej hut.

Przedsiębiorstwa energetyczne utworzone zostały w formie spółek z ograniczoną odpowiedzialnością z całkowitym bądź większościowym udziałem zakładów macierzystych. W hutach prowadzących koncesjonowaną działalność gospodarczą związaną z zaopatrzeniem w ciepło we własnym imieniu, przychody z tego tytułu mają na ogół marginalny udział w przychodach całkowitych. Fakt ten wraz z prowadzonymi procesami restrukturyzacyjnymi spowodował, że 12 podmiotów posiada pierwszą zatwierdzoną taryfę dla ciepła, bądź przedstawiło ją dopiero do zatwierdzenia. Pozostałe 5 posiada drugą bądź trzecią taryfę dla ciepła.

Huty i przedsiębiorstwa energetyczne działające na bazie majątku hutniczego prowadzą działalność w zakresie wytwarzania ciepła głównie w oparciu o paliwo węglowe oraz w niewielkim stopniu o paliwa gazowe, w tym odpadowe. Ciepło dostarczane jest głównie odbiorcom przemysłowym wyłonionym w ramach restrukturyzacji hut. Stan techniczny eksploatowanych źródeł ciepła i ich wydajność umożliwia pełne pokrycie potrzeb cieplnych odbiorców. Punkty odbioru ciepła dostarczanego przez huty do poszczególnych odbiorców zewnętrznych (w większości spółki produkcyjne na terenach hut) są wyposażone w liczniki ciepła, natomiast odbiory własne w znacznej części przypadków nie posiadają opomiarowania, co utrudnia określenie rzeczywistych strat ciepła powstających na ciągach przesyłowych, z których również zaopatrywani są odbiorcy zewnętrzni. Wyliczone stawki opłat (w części taryf), nie uwzględniają wartości strat ciepła powstałych w sieciach ciepłowniczych.

Sieci ciepłownicze rozprowadzające ciepło posiadają tradycyjną izolację cieplną i są ciągami napowietrznymi, sieci parowe bez możliwości zwrotu kondensatu, a zatem w cenie ciepła uwzględniony jest koszt nie zwracanego nośnika ciepła – woda zdemineralizowana.

Zakładowe plany rozwoju hut nie przewidują rozbudowy istniejących sieci ciepłowniczych, ewentualnymi nowymi odbiorcami mogą być nowe spółki powstałe w ramach restrukturyzacji hut, które podłączone są do istniejącej sieci. Należy zaznaczyć, że przed wprowadzeniem taryf dla ciepła huty pobierały jedynie opłaty jednoczłonowe za dostarczone ciepło bez opłat za zamówioną moc i usługi przesyłowe. Z tego powodu utrudnione są analizy średnich cen i stawek opłat oddzielnie dla opłat za dostarczone ciepło oraz za usługi przesyłowe.

W jednej z hut, dla której działalność gospodarcza związana ze sprzedażą ciepła podmiotom zewnętrznym ma charakter marginalny, przychody ze sprzedaży ciepła stanowią poniżej 1% łącznych przychodów ze sprzedaży ogółem. Ilość ciepła wyprodukowanego w ciągu dwóch lat spadła o ok. 70%, a ilość ciepła sprzedanego o ok. 44%. Wysoka średnia cena jednoskładnikowa wytwarzanego ciepła, wynosząca 33,82 zł/GJ (a łącznie z przesyłaniem 38,99 zł/GJ) jest spowodowana w szczególności:

Podobna sytuacja występuje w hucie, która prowadzi działalność w zakresie przesyłania i dystrybucji oraz obrotu ciepłem na rzecz spółek z niej wyłonionych. Przychody z tej działalności również nie przekraczają 1% łącznych przychodów ze sprzedaży ogółem. W hucie tej, wskutek restrukturyzacji nastąpiła likwidacja części wydziałów produkcyjnych, co spowodowało znaczne obniżenie mocy zamówionej i zużytego ciepła w stosunku do okresu sprzed restrukturyzacji. Aktualna moc zamówiona wynosi 9 MW, podczas gdy magistrala jak i sieć wewnętrzna huty była budowana na nominalną przepustowość ok. 30 MW. Ilość ciepła sprzedanego odbiorcom jest niewielka i wynosi 22 125 GJ/rok, przy możliwości przesyłania ok. 180 000 GJ/rok. W efekcie średnia jednoskładnikowa stawka opłat, pomimo jej obniżenia w stosunku do roku poprzedzającego pierwszy rok stosowania taryfy wynosi 14,32 zł/GJ. Przy założeniu prawidłowego dla ogrzewania stosunku energii do mocy ok. 6 000 GJ/MW, przy zamówionej mocy 9 MW, ilość sprzedanego ciepła wyniosłaby ok. 54 000 GJ/rok, czyli średnia jednoczłonowa stawka opłat przesyłowych wyniosłaby 5,82 zł/GJ.

Pomimo opisanych wyżej problemów daje się również zauważyć wpływ prowadzonej restrukturyzacji hutnictwa na rozwój procesów konkurencyjnych w przedsiębiorstwach energetycznych wydzielonych z majątku hutniczego i działających jako samodzielne podmioty.

Za przykład może służyć przedsiębiorstwo zaopatrujące w ciepło (wytwarzanie oraz przesyłanie i dystrybucja ciepła) oraz w energię elektryczną (wytwarzanie). Jest to elektrociepłownia, w której wytwarzanie ciepła i energii elektrycznej odbywa się w jednym źródle, o łącznej zainstalowanej mocy cieplnej 157 MW i elektrycznej 11,5 MW (dwie turbiny umożliwiające optymalizację produkcji energii elektrycznej w zależności od zmiennego zapotrzebowania na ciepło w ciągu roku). Paliwem podstawowym jest węgiel kamienny. Energia elektryczna wytwarzana jest w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła, ze sprawnością przemiany energii chemicznej paliwa brutto w energię elektryczną i ciepło łącznie powyżej 65%. Głównym odbiorcą ciepła oraz jedynym odbiorcą energii elektrycznej, w myśl umowy sprzedaży jest huta. Zawarcie ww. umowy oraz fakt, że przedsiębiorstwo nie posiada połączenia sieciowego ze spółką dystrybucyjną energii elektrycznej spowodowało, że nie jest ono zainteresowane skorzystaniem z prawa obowiązkowego zakupu energii elektrycznej wytwarzanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła, przez tę spółkę. Huta kupuje ok. 75% sprzedawanego przez przedsiębiorstwo ciepła przy czym wskaźnik wykorzystania zamówionej mocy wynosi ok. 8 000 GJ/MW. Średnia jednoskładnikowa cena wytworzonego ciepła wynosi 19,96 zł/GJ. Średnia jednoskładnikowa cena sprzedawanego ciepła (łącznie z przesyłaniem) wynosi 23,39 zł/GJ, zatem obciążenie odbiorców ciepła jest prawidłowe, głównie za sprawą produkcji ciepła w skojarzeniu z energią elektryczną w ciągu całego roku. Obecnie przedsiębiorstwo podejmuje działania dla rozszerzenia rynku ciepła, z jednoczesnym poszukiwaniem inwestora strategicznego. Jest to szczególnie istotne z uwagi na przewidywane zmniejszenie przez hutę zapotrzebowania na ciepło. Ponieważ jedynym odbiorcą energii elektrycznej wytwarzanej przez przedsiębiorstwo jest huta, która przyłączona jest jednocześnie do sieci spółki dystrybucyjnej energii elektrycznej, a zatem ma możliwość dowolnego obciążania dostępnych kierunków zasilania, zaistniały przesłanki do uznania rynku dostaw energii elektrycznej będącego obszarem działania przedsiębiorstwa za rynek konkurencyjny w rozumieniu art. 49 ustawy – Prawo energetyczne. Tym samym przedsiębiorstwo zostało zwolnione z obowiązku przedkładania do zatwierdzenia taryfy dla energii elektrycznej w zakresie jej wytwarzania.

Ze względu na fakt, iż wytwarzanie ciepła w przedsiębiorstwach pracujących na bazie restrukturyzowanego hutnictwa odbywa się głównie w skojarzeniu z energią elektryczną, średnia cena jednoskładnikowa tego ciepła jest nieco niższa od średniej ceny dla województwa śląskiego.

Głównymi odbiorcami ciepła z wyłonionych z hutnictwa przedsiębiorstw energetycznych są huty. Wraz z postępującą ich restrukturyzacją, zmniejszaniem się podstawowej produkcji hutniczej oraz brakiem jednoznacznej prognozy na wyraźne zwiększenie zapotrzebowania na ciepło przez podmioty spoza hutnictwa, należy spodziewać się wystąpienia trudności w działalności niektórych przedsiębiorstw, podobnych do tych, które wcześniej dotknęły przedsiębiorstwa wyłonione z górnictwa. W takiej sytuacji tylko bardzo aktywna postawa zarządów tych przedsiębiorstw umożliwi prawidłowe ich funkcjonowanie w przyszłości.